१. परिचय (Introduction
फौजी किरा (Spodoptera frugiperda) एक बहुभक्षी, तीव्र प्रजनन गर्ने र उच्च क्षमतामा बालीमा क्षति पुर्याउने कीट हो।
मुख्य रूपमा मकै, धान, जौ, गहुँ, गन्ना, जवार, सोयाबिन, आलु, टमाटर लगायतका ८० भन्दा बढी बालीमा यो किरा पाइन्छ।
- नेपाली नाम: फौजी किरा
- अंग्रेजी नाम: Fall Armyworm
- वैज्ञानिक नाम: Spodoptera frugiperda
- परिवार: Noctuidae
- उत्पत्ति केन्द्र: अमेरिका (दक्षिण र मध्य अमेरिका)
यस किराले एकैचोटि ठूलो संख्यामा आक्रमण गर्ने, खेतभर सँगै फैलिने र बोटको सम्पूर्ण भाग खाइदिने भएकाले यसलाई “फौजी किरा” भनिएको हो।
२. इतिहास (Global & Nepal History)
विश्वमा इतिहास:
- मूलत: दक्षिण अमेरिकामा पाइने यो कीरा सन् २०१६ मा अफ्रिका पुगेपछि महामारीको रूपमा फैलियो।
- सन् २०१८ मा भारतको कर्नाटका राज्यमा पहिलो पटक देखियो।
- त्यसपछिका वर्षहरूमा एसियाभरि फैलिएको हो — चीन, बंगलादेश, श्रीलंका, थाइल्याण्ड आदि।
नेपालमा फौजी किराको आगमन:
- नेपालमा पहिलो पटक २०७६ सालको साउन महिनामा चितवन, नवलपुर र मकवानपुर जिल्लामा मकै बालीमा देखियो।
- हाल देशका धेरै जिल्लाहरूमा यसको प्रकोप फैलिएको छ।
- विशेष गरी वर्षे मकैमा धेरै क्षति गर्ने प्रवृत्ति देखिएको छ।
३. क्षतिको लक्षणहरू
मकैमा देखिने प्रमुख लक्षणहरू:
- नवपल्लव (whorl) भित्र लार्भा बस्ने र गाभा काट्ने
- पातमा अनियमित चपिएको/प्वाल भएको आकृति
- पातको गाभाभित्र हरियो विष्टा देखिने
- झार र फुल्ने बुट्टा समेत नष्ट गर्ने
- उत्पादनमा ३०–७०% सम्म क्षति पुर्याउने
- एकै रातमा खेत पूरै सखाप गर्ने क्षमतासमेत हुन्छ
४. रोकथाम र व्यवस्थापन (Prevention & Management)
A. कृषि व्यवस्थापन (Cultural Control):
- समयमै रोपाइँ गरेर प्रकोप कम गर्न सकिन्छ
- फसल चक्र अपनाउने (मकैपछि मकै नलगाउने)
- अन्तरबाली (जस्तै: मकै + देशी बोडी)
- खेत वरपरका झारपात सफा गर्ने
- संक्रमित बोट उखेलेर नष्ट गर्ने
B. यान्त्रिक उपाय (Mechanical Control):
- गाभा भित्रको लार्भा हातले टिपेर नष्ट गर्ने
- साबुन पानी बनाएर गाभा भित्र हाल्ने
- Pheromone trap र Light trap राख्ने
C. जैविक उपाय (Biological Control):
- Trichogramma spp. नामक parasitoid प्रयोग
- Beauveria bassiana, Metarhizium anisopliae जस्ता जैविक विषाणु प्रयोग
- NPV (Nuclear Polyhedrosis Virus) को प्रयोग
- परीक्षणमा आधारित जैविक तरल पदार्थहरू प्रयोग गर्नु
D. रासायनिक उपाय (Chemical Control) (अत्यधिक प्रकोप भएमा मात्र):
| विषादीको नाम | मात्राः | प्रयोग विधि |
|---|---|---|
| Chlorantraniliprole 18.5 SC | 0.4 ml/L | पातमा छर्किने |
| Spinosad 45 SC | 0.5 ml/L | गाभा र पातमा छर्किने |
| Emamectin benzoate 5 SG | 0.4 g/L | छर्किने |
| Thiodicarb 75 WP | 1 g/L | छर्किने |
विषादी प्रयोग गर्दा ग्लोभ्स, मास्क र सुरक्षात्मक लुगा अनिवार्य प्रयोग गर्नुपर्छ।
