भूमिका
तरकारी खेती नेपालको ग्रामीण अर्थतन्त्रको एक मुख्य आधार हो। विशेष गरी सिजनअनुसारको तरकारीको माग, उच्च उत्पादन र बीउको गुणस्तरमा वृद्धि गर्नका लागि नर्सरी प्रविधि अनिवार्य भइसकेको छ। नर्सरी भनेको एक निश्चित स्थानमा बीउबाट बिरुवा उत्पादन गरी त्यसलाई मुख्य खेतमा सार्ने प्रक्रिया हो। यो प्रक्रिया बीउ संरक्षण, बिरुवा व्यवस्थापन, समयको सदुपयोग र रोगमुक्त बिरुवा उत्पादनका दृष्टिले अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण छ। नर्सरीले बिरुवालाई प्रारम्भिक अवस्थामा सुरक्षित र अनुकूल वातावरण प्रदान गर्ने भएकाले यसको व्यवस्थापनले बालीको समग्र उत्पादन क्षमता बढाउन ठूलो सहयोग पुर्याउँछ।
नर्सरीको उद्देश्य
नर्सरीको मुख्य उद्देश्य भनेको सस्तो र गुणस्तरीय तरकारी बिरुवा उत्पादन गर्नु हो। साथै, यसले बीउको बचत, समयको सही उपयोग, रोग/कीराबाट सुरक्षा, तथा उचित हेरचाह गर्ने सुविधा प्रदान गर्छ। साना क्षेत्रफलमा धेरै संख्यामा बिरुवा उत्पादन गर्न सकिने भएकाले यो विधि साना तथा ठूला किसान दुवैका लागि उपयुक्त मानिन्छ।
नर्सरीका प्रकारहरू
नर्सरी विभिन्न आधारमा विभाजन गर्न सकिन्छ, जसमा प्रमुख प्रकारहरू निम्न छन्:
१. स्थायी नर्सरी (Permanent Nursery)
स्थायी नर्सरी दीर्घकालीन उद्देश्यका लागि बनाइन्छ, जहाँ सबै प्राविधिक पूर्वाधारहरू (जस्तै पानीको स्रोत, मल भण्डारण, छायाँ व्यवस्थापन आदि) उपलब्ध गराइन्छ। यस प्रकारको नर्सरीमा प्लास्टिक हाउस, शेडनेट संरचना, सिँचाइ व्यवस्था आदिको प्रयोग गरिन्छ।
२. अस्थायी नर्सरी (Temporary Nursery)
अस्थायी नर्सरी सिजन अनुसार बनाइन्छ, जुन एक/दुई उत्पादनका लागि मात्र प्रयोग हुन्छ। यसको लागत कम हुन्छ र खेतको छेउछाउ खाली ठाउँमा पनि बनाइन्छ।
३. छायाँ नर्सरी (Shade Nursery)
यो नर्सरी मुख्य रूपमा गर्मीमा संवेदनशील बिरुवालाई जोगाउन बनाइन्छ। बाँस, झार, गुन्द्री वा शेडनेटको प्रयोग गरी नर्सरीलाई छायाँ दिइन्छ।
४. खुला नर्सरी (Open Nursery)
यसमा छायाँ वा संरचनाको प्रयोग नगरी सीधा घाममा बिरुवा उत्पादन गरिन्छ। यस्तो नर्सरी चिसो मौसममा उपयुक्त हुन्छ।
उपयुक्त स्थान छनोट
नर्सरी बनाउँदा स्थानको छनोट अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण हुन्छ। घाम राम्रो लाग्ने, पानीको निकास हुने, सिँचाइको व्यवस्था भएको, हावापानी अनुकूल स्थान उपयुक्त हुन्छ। साथै, खेतभन्दा अलिकति उचाइमा नर्सरी बनाउने हो भने पानी जम्ने सम्भावना कम हुन्छ।
नर्सरी तयार गर्ने प्रक्रिया
१. माटोको तयारी
बलौटे दोमट माटो उपयुक्त मानिन्छ। माटोलाई गहिरो गरी कोदालोले खनिन्छ र घाममा सुकाइन्छ। झारपात हटाइन्छ र कम्पोस्ट मल मिसाइन्छ।
माटोको जीवाणु नष्ट गर्न जैविक उपचार (जस्तै ट्राइकोडर्मा) वा सौर्य स्यानिटाइजेसन गरिन्छ।
२. बेड निर्माण
लम्बाइ ३–५ मिटर, चौडाइ १ मिटर, उचाइ १५–२० से.मी. हुने गरी बेड बनाइन्छ। बेडबीच ३० से.मी. को बाटो छोडिन्छ ताकि हिँड्न सजिलो होस्।
३. मल व्यवस्थापन
बेडमा २–३ के.जि. जैविक मल, १०–१५ ग्राम DAP र ५–१० ग्राम पोटाश मिसाइन्छ। आवश्यक भए ट्राइकोडर्मा मिसाइन्छ।
४. बीउ छनोट र उपचार
रोगमुक्त, उच्च अंकुरण भएको बीउ प्रयोग गरिन्छ। बीउलाई थाइरम, बाविस्टिन वा ट्राइकोडर्माबाट उपचार गरिन्छ। जैविक उपचार प्राथमिक हुन्छ।
५. बीउ छर्ने तरिका
बीउ लाइन अनुसार छर्ने गरिन्छ, लाइन–लाइन दूरी १०–१५ से.मी. र बीउ–बीउ दूरी २–३ से.मी. हुन्छ। बीउ छरेपछि हल्का मलिलो माटोले छोपिन्छ।
६. सिँचाइ र छायाँ व्यवस्था
बीउ छरेपछि हल्का सिँचाइ गरिन्छ। अत्यधिक पानी दिए बिरुवा कुहिने सम्भावना हुन्छ। गर्मीमा शेडनेट वा गुन्द्रीबाट छायाँ दिइन्छ।
७. नर्सरीको संरक्षण र हेरचाह
रोग/कीरा नियन्त्रण, झारपात सफा, समय समयमा निरीक्षण, हावापानी अनुसार सिँचाइ, जैविक कीटनाशक छर्कने, र आवश्यक पोषण व्यवस्था गरिन्छ।
नर्सरीमा देखिने प्रमुख रोग र कीरा
रोगहरू
- ड्याम्पिङ अफ: बिरुवा थुतुनोबाट सुक्ने। ट्राइकोडर्मा वा थाइरम प्रयोगले नियन्त्रण हुन्छ।
- पात डढुवा: पातमा पहेँलो/खैरो दाग। म्यांकोजेब प्रयोग गरिन्छ।
- पाउडरी मिल्ड्यु: सेतो धुलो जस्तो तह। सल्फरजन्य औषधि प्रयोग।
- ब्याक्टेरियल रोट: जराबाट कुहिने, दुर्गन्ध आउने। सिँचाइ व्यवस्थापन र एन्टिबायोटिक प्रयोग।
कीराहरू
- कटवर्म: बिरुवा काट्ने। कार्बोफ्युरान प्रयोग।
- एफिड: रस चुस्ने, पात चिप्लो हुने। नीम तेल वा इमिडाक्लोप्रिड छर्कने।
- थ्रिप्स: पात सेतो/कुरूप देखिने। ब्लू ट्र्याप वा स्पिनोसाड प्रयोग।
- सेतो झिंगा: पातमा चुस्ने, मोजेक रोग फैलाउने। ट्र्याप र जैविक औषधि प्रयोग।
बिरुवा सार्ने उपयुक्त समय
सामान्य रूपमा १५–२५ दिन पुरानो, ४–५ वटा साँचो पात भएको, जराको वृद्धि राम्रो भएको बिरुवा रोप्न उपयुक्त मानिन्छ। बिहान वा साँझ चिसो समयमा रोप्नाले बिरुवा झट्का नपाउँछ।
निष्कर्ष
नर्सरी प्रविधि तरकारी बीउ उत्पादनमा अत्यन्त प्रभावकारी विधि हो। यसले समय, बीउ, र स्रोतको बचत मात्र होइन, रोगमुक्त, गुणस्तरीय बिरुवा उत्पादनमा समेत ठूलो भूमिका खेल्छ। किसानलाई प्राविधिक तालिम र सहजीकरण उपलब्ध गराई नर्सरी प्रविधिको प्रवर्द्धन गर्नु आजको आवश्यकता हो। सरकार, पालिका र प्राविधिकहरूको सहकार्यमा यो विधि विस्तार गर्न सकिन्छ, जसले समग्र तरकारी उत्पादन प्रणालीमा गुणात्मक सुधार ल्याउन सक्छ।
