परिचय
नेपाल जस्तो कृषि प्रधान देशको अर्थतन्त्रमा कृषिको भूमिका अत्यन्तै महत्वपूर्ण छ। कृषिले मुलुकको आर्थिक विकास, रोजगारी सिर्जना, खाद्य सुरक्षाको सुनिश्चितता, ग्रामीण जनजीवनको upliftment, औद्योगिक कच्चा पदार्थको आपूर्ति, निर्यातको विस्तार, र समग्र सामाजिक रूपान्तरणमा महत्त्वपूर्ण योगदान पुर्याउँदै आएको छ। नेपालको ७५ प्रतिशतभन्दा बढी भूभाग पहाडी र हिमाली भू–प्राकृतिक संरचनामा अवस्थित रहेको भए तापनि, तराई क्षेत्र तथा उपत्यकाहरूमा उत्पादक भूमि रहेकोले कृषि प्रणालीलाई उपयुक्त रूपमा व्यवस्थापन गर्न सकेमा देशको समग्र आर्थिक विकास सम्भव छ।
१. कृषि र राष्ट्रिय उत्पादन (Agriculture and National Production)
नेपालको कूल गार्हस्थ्य उत्पादन (Gross Domestic Product – GDP) मा कृषिको योगदान हाल (आ.व. २०७९/८०) मा लगभग २५.८४% रहेको छ। कृषिक्षेत्रसँग सम्बन्धित उद्योग, सेवा, बजार प्रणालीसमेत समावेश गर्दा यसको अप्रत्यक्ष योगदान अझै ठूलो हुन्छ। कृषि उत्पादकत्व बढेमा देशको GDP वृद्धि, राष्ट्रिय आयमा बृद्धि, र व्यापार घाटा न्यूनीकरणमा उल्लेखनीय योगदान पुग्दछ। कृषिको विकाससँगै सम्बद्ध सेवा क्षेत्रहरू (जस्तै कृषि पर्यटन, value chain logistics, खाद्य प्रशोधन आदि) पनि सशक्त हुनेछन्, जसले अर्थतन्त्रलाई बहुआयामिकरूपमा गतिशील बनाउँछ।
२. रोजगारीको मुख्य स्रोत (Major Source of Employment)
नेपालमा हाल पनि कुल श्रमशक्तिको करिब ६५–७०% मानिसहरू प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषिमा आबद्ध छन्। ग्रामीण क्षेत्रका अधिकांश परिवारहरू कृषि पेशामा आधारित छन्, जहाँ उनीहरूको जीविकोपार्जन, सामाजिक सुरक्षा र भविष्यको योजना कृषिकर्ममै केन्द्रित छ। कृषि क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग, सहकारी प्रणाली, तथा कृषिमा आधारित उद्यमशीलता (जस्तै: कृषि व्यवसाय, जैविक खेती, बीउ उत्पादन, nursery farming आदि) लाई प्रवर्द्धन गर्न सकेमा ग्रामीण क्षेत्रमा स्वरोजगार सृजना गरेर वैदेशिक रोजगार निर्भरता घटाउन सकिन्छ।
३. खाद्य सुरक्षा र आत्मनिर्भरता (Food Security and Self-sufficiency)
खाद्य सुरक्षा कुनै पनि राष्ट्रको दीर्घकालीन स्थायित्व र जनजीवनको गुणस्तरसँग सम्बन्धित विषय हो। कृषि क्षेत्रको सुधारले खाद्य उत्पादन वृद्धि, पोषणमा सुधार, र उपभोक्तालाई गुणस्तरीय र भरपर्दो खाद्य वस्तु उपलब्ध गराउँछ। FAO का अनुसार नेपालमा अझै पनि करिब ४०% जनसंख्या खाद्य असुरक्षाको जोखिममा रहेका छन्। त्यसैले, जलवायु अनुकूल बाली, उन्नत बीउ, आधुनिक कृषिप्रणाली र सञ्जाल विस्तार मार्फत खाद्य आपूर्तिमा स्वावलम्बन बढाउनु जरूरी छ।
४. कृषिजन्य निर्यात र विदेशी मुद्रा आर्जन (Agro Export and Foreign Exchange Earnings)
नेपालले निर्यात गर्ने कुल वस्तुमध्ये एक तिहाइभन्दा बढी वस्तुहरू कृषिमा आधारित छन्। जस्तै: चिया, अलैंची, अदुवा, कफी, लसुन, धनियाँ, फलफूल, पशुपंक्षीजन्य वस्तुहरू आदि। नेपालले हाल भारत, बंगलादेश, चीन, जर्मनी, जापान, युएई लगायतका देशहरूमा कृषि निर्यात गरिरहेको छ। २०७९/८० मा नेपालले कृषिजन्य वस्तुहरूबाट करिब ५० अर्ब रुपैयाँभन्दा बढीको निर्यात गरेको छ। कृषि निर्यात बढाउनका लागि गुणस्तरीय उत्पादन, भण्डारण सुविधा, प्याकेजिङ सुधार र अन्तर्राष्ट्रिय बजार प्रमाणीकरण प्रणाली आवश्यक छ।
५. औद्योगिक विकासमा कृषि कच्चा पदार्थ (Raw Materials for Industries)
कृषि क्षेत्रले उद्योगमा आवश्यक कच्चा पदार्थ आपूर्ति गरेर औद्योगिक क्षेत्रको विकासमा आधार तयार गर्छ। उदाहरणका लागि, चिनी उद्योगका लागि उखु, चिया प्रशोधन उद्योगका लागि चियापत्ती, जुट उद्योगका लागि पट, फलफूल प्रशोधन उद्योग, दुग्धजन्य वस्तु उद्योग, पशुपंक्षी आहार उद्योग आदिमा कृषिले नै मुख्य स्रोत उपलब्ध गराउँछ। यस्तो कृषि-आधारित औद्योगिक संरचना Rural Industrialization लाई टेवा पुर्याउने महत्वपूर्ण आधार हो।
६. ग्रामीण विकास र पूर्वाधार विस्तार (Rural Development and Infrastructure Expansion)
कृषिमा लगानीले ग्रामीण क्षेत्रमा सडक, सिंचाइ, विद्युत, सञ्चार, कृषि तालिम केन्द्र आदि पूर्वाधारको विकास गराउँछ। कृषिमा आधारित सहकारी, savings groups, कृषक समूह, कृषि बजार प्रणालीले पनि ग्रामीण समुदायमा सामूहिक सोच र सहभागिता बढाउँछ। सामुदायिक रूपमा विकसित नेतृत्व प्रणालीले ग्रामीण विकासलाई बलियो बनाउँछ।
७. जैविक विविधता र वातावरण संरक्षण (Biodiversity and Environmental Conservation)
पर्यावरणमैत्री कृषि अभ्यास जस्तै: जैविक कृषि, agroforestry, permaculture, conservation agriculture आदि विधिहरूले जल, माटो, वनस्पति, कीट एवं पशुपंक्षी प्रजातिको संरक्षण गर्न मद्दत पुर्याउँछन्। जलवायु परिवर्तनको प्रभावले कृषि उत्पादनमा असर पारिरहेका बेला, सस्टेनेबल एग्रिकल्चरको अभ्यासबाट वातावरणीय सन्तुलन कायम राख्न सकिन्छ।
८. नवप्रवर्तन र प्रविधि हस्तान्तरण (Innovation and Technology Transfer)
हाल कृषि क्षेत्रमा स्मार्ट प्रविधिहरूको प्रवेश भइरहेको छ। जस्तै: ICT in Agriculture, mobile-based advisory, precision farming, drone technology, smart irrigation, hydroponics आदि। यस्ता प्रविधिहरूको प्रयोगले उत्पादन लागत घटाउने, उत्पादन बढाउने, बजार पहुँच सहज बनाउने र पारदर्शिता कायम राख्ने वातावरण सिर्जना हुन्छ। सरकारले प्रविधिमा अनुदान, किसान तालिम, प्रयोगशाला सेवा, बीउ प्रमाणीकरण, र value chain प्रणालीलाई मजबुत बनाउनु जरुरी छ।
९. अवरोधहरू (Challenges in Agricultural Contribution to Economy)
- प्राकृतिक प्रकोप: बाढी, पहिरो, खडेरी, असिना आदि।
- मूल्य अस्थिरता: कृषकले न्यून मूल्यमा बाली बेच्न बाध्य।
- बजार अभाव र बिचौलियाको नियन्त्रण।
- उन्नत बीउ र मलको अस्थायित्व।
- प्राविधिक जनशक्ति र अनुसन्धान कमजोर।
- यान्त्रिकीकरणको अभाव र लागत उच्च।
१०. सुझाव र सुधारका उपायहरू (Suggestions for Strengthening Agriculture’s Economic Role)
- कृषिमा लगानी बढाउनु, सार्वजनिक-निजी साझेदारीको प्रवर्द्धन।
- कृषक बीमा कार्यक्रमलाई प्रभावकारी बनाउनु।
- प्रविधि हस्तान्तरण र किसान तालिमको पहुँच विस्तार।
- कृषि बजार प्रणाली व्यवस्थित गरी मूल्य स्थायित्व ल्याउनु।
- सिंचाइ पूर्वाधार र ग्रामीण सडक विस्तार।
- अनुसन्धान र extension सेवाको सुदृढीकरण।
निष्कर्ष (Conclusion):
नेपालको समृद्धि, ग्रामीण विकास, खाद्य सुरक्षा र आर्थिक आत्मनिर्भरताको मूल आधार कृषि नै हो। यद्यपि, कृषि अझै पनि परम्परागत अभ्यास र स्रोतको अभावमा रहेको हुँदा नीति निर्माण, प्रविधि हस्तान्तरण, बजार व्यवस्थापन, र सरकारी तथा निजी क्षेत्रको समन्वयमा आधारित प्रयासले मात्रै यसको पूर्ण आर्थिक सम्भावनालाई उपयोग गर्न सकिन्छ। कृषि क्षेत्रको दिगो विकासले मात्र नेपाललाई दिगो र समावेशी अर्थतन्त्रतर्फ डोर्याउन सक्छ।
