किवी (Kiwi) एक लहरेदार बहुवर्षीय फलफूल बोट हो, यसको वैज्ञानिक नाम Actinidia deliciosa हो र यो Actinidiaceae परिवारमा पर्छ। किवीको उत्पत्ति चीनमा भए पनि यसको व्यावसायिक खेतीको सुरुवात न्यूजिल्याण्डबाट भएको मानिन्छ। यो फल स्वादमा गुलियो-अमिलो हुन्छ र भिटामिन ‘C’, पोटासियम, फाइबरजस्ता पोषक तत्वले भरिपूर्ण हुन्छ। किवीको बोट द्विलिङ्गी स्वभावको हुन्छ, अर्थात भाले र पोथी बोट छुट्टाछुट्टै हुने भएकाले परागणका लागि कम्तीमा १ भाले बोटका लागि ६–८ पोथी बोट राख्नु आवश्यक हुन्छ। यो फल समशीतोष्ण जलवायु भएको उच्च पहाडी क्षेत्रहरू जस्तै १२०० देखि २५०० मिटरको उचाइमा राम्रो उत्पादन दिन्छ। किवीको खेतीका लागि दोमट, राम्रो निस्काशन भएको र pH ५.५ देखि ६.५ को आसपासको माटो उपयुक्त मानिन्छ।
किवी (Kiwi) खेतीमा तालिम (Training) र काटछाट (Pruning) निकै महत्वपूर्ण अभ्यासहरू हुन् जसले बिरुवाको स्वास्थ्य, फलको गुणस्तर, र उत्पादन क्षमता सुधार गर्छ
किवीमा तालिम (Training in Kiwi)
तालिमको उद्देश्य:
- बिरुवालाई सन्तुलित आकार दिनु
- प्रकाश र हावा सहजै प्रवेश गर्न दिनु
- फल लगाउने अंगहरू सही रूपमा विकास गराउनु
- उत्पादनको गुणस्तर र मात्रा बढाउनु
किवी तालिमका प्रमुख प्रणालीहरू:
- T-Bar System (टी–बार पद्धति):
- मुख्य थाङ्ग्रा (trunk) 1.8–2 मिटर माथिसम्म बढाइन्छ।
- त्यो उचाइमा दुईवटा मुख्य हाँगा (leaders) दुई दिशामा फैलाइन्छ।
- फलदिने साखाहरू यिनैमा विकसित गरिन्छन्।
- Pergola System (पेर्गोला प्रणाली):
- छानाजस्तो संरचना बनाई किवीको लतर (vine) फैलाइन्छ।
- बढी उत्पादनको लागि प्रयोग गरिन्छ।
२. किवीमा काटछाट (Pruning in Kiwi)
काटछाटको उद्देश्य:
- पुराना, रोगी, र भित्री हाँगाहरू हटाउनु
- नयाँ फलदायी हाँगाको विकास गर्नु
- फूल र फलको संख्या नियन्त्रणमा राख्नु
- बिरुवाको संरचना मिलाउनु
काटछाटका प्रकार:
१. जाडोमा गरिने काटछाट (Winter Pruning)
समय:
पात झरेपछि, बिरुवा निष्क्रिय (Dormant) अवस्थामा रहँदा – नेपालमा पुसदेखि माघ (December–January) सम्म उपयुक्त हुन्छ।
उद्देश्यहरू:
- पुराना, रोगी, वा अव्यवस्थित हाँगाहरू हटाउने
- नयाँ फलदायी हाँगाहरूको विकासको लागि ठाउँ खुला गर्ने
- बिरुवाको संरचना व्यवस्थित बनाउने
- अर्को सिजनका लागि स्वस्थ र फल लगाउने हाँगाहरू तयार गर्ने
मुख्य क्रियाकलापहरू:
- Main leader (मुख्य थाङ्ग्रा) लाई बढाउने या मजबुत बनाउने।
- One-year-old fruiting wood (एक वर्ष पुराना फलफूल दिने हाँगाहरू) छाड्ने – यिनैले फल दिन्छन्।
- पुराना (२ वर्ष वा बढी) हाँगाहरू हटाउने – किनभने यिनीहरू उत्पादनमा उपयोगी हुँदैनन्।
- क्रस भएका वा भित्रतिर फर्किएका हाँगाहरू हटाउने – यी हाँगाहरूले प्रकाश र हावाको प्रवाहमा अवरोध ल्याउँछन्।
विशेष ध्यान:
- क्यालस (wound healing) को लागि काटिएको ठाउँ सफा र सुक्खा राख्नु।
- आवश्यक परेमा कपर फफूंदनाशक (Copper fungicide) प्रयोग गर्नु।
२. गर्मीमा गरिने काटछाट (Summer Pruning)
समय:
फल विकास भइरहेको अवस्थामा – नेपालमा बैशाखदेखि असार (April–June) सम्म उपयुक्त।
उद्देश्यहरू:
- अत्यधिक पात र लामो हाँगाहरू घटाउने
- सूर्यको प्रकाश र हावाको सञ्चार सहज बनाउने
- फूल र फल झर्ने दर घटाउने
- बिरुवामा सन्तुलन कायम राख्ने
- फन्को पारेको ऊर्जा फल उत्पादनमा केन्द्रित गराउने
