परिचय (Introduction)
मकै (Zea mays) नेपालको प्रमुख अन्नबालीहरूमध्ये दोस्रो स्थानमा पर्छ। यो खाद्यान्न मात्र नभई पशुखाद्य, औद्योगिक कच्चा पदार्थ (जस्तै स्टार्च, इथेनोल, मकै तेल), तथा च्याउ खेती जस्ता अन्य कृषि प्रणालीको लागि आधार बनेको छ।
नेपालमा मकै खेतीको वर्तमान अवस्था (२०७९/८० को तथ्यांक अनुसार):
- कुल क्षेत्रफल: ९ लाख हेक्टरभन्दा बढी
- कुल उत्पादन: करिब २९ लाख मेट्रिक टन
- औसत उत्पादकत्व: ३.२ टन/हे.
- जमिनको २५% भन्दा बढी भाग मकै खेतीमा प्रयोग हुन्छ।
राष्ट्रिय अर्थतन्त्रमा योगदान:
- मकै बालीले कृषि सकल गार्हस्थ उत्पादन (AGDP) मा करिब २०% योगदान गर्छ।
- National GDP मा मकैको प्रत्यक्ष-अप्रत्यक्ष योगदान करिब ७–८% जति आँकलन गरिन्छ, विशेषतः पशुपालन, कुकुर र पोल्ट्री उद्योगसँग सम्बन्धित भएर।
बीउको अवस्था:
- अहिले पनि किसानहरूले प्रयोग गर्ने मकै बीउमध्ये ६०% भन्दा बढी अनौपचारिक स्रोत (farm-saved, neighbor exchange) बाट ल्याइएको हुन्छ।
- गुणस्तरीय बीउ आपूर्ति राष्ट्रिय आवश्यकताको ३५–४०% मात्र पुरा गर्न सकिन्छ।
- उत्पादकत्व वृद्धि गर्न उन्नत जातको प्रमाणित बीउ, सुधारिएको खेती प्रणाली र उचित बीउ व्यवस्थापनको खाँचो छ ।.
बीउ उत्पादनका लागि उपयुक्त क्षेत्र छनोट
- मध्यमदेखि उच्च उचाइ (५००–२५०० मि.) सम्मको क्षेत्र
- राम्रो नाली व्यवस्था भएको दोस्रो वर्गको बारी
- पाना सुकाउने रोग वा घुन आदि नलाग्ने क्षेत्र
- अन्य मकैको खेती नजिक नभएको (Isolated) स्थान
प्रजाति छनोट
- Foundation Seed का लागि → Breeder seed प्रयोग
- Certified Seed का लागि → Foundation seed प्रयोग
लोकप्रिय प्रजातिहरू:
- मनीत्रा २, रामपुर १०, आरएमआरएल–९, कावेरी, डबल क्रस, अरुण–२, खुमल–८, आदि।
Isolation Distance (अलग्गै दूरी)
- Cross pollinated बाली भएकाले अन्य मकै खेतबाट टाढा राख्नुपर्छ:
- Foundation Seed → 400 मि.
- Certified Seed → 200 मि.
ब्याड तयार गर्ने तरिका (Land Preparation)
- गहिरो जोताई गरी राम्रो ढुसी र खरपतवार नियन्त्रण गर्नु
- ढल निकास राम्रो बनाउने
- २–३ पटक गरी सम्याउने
बीउको मात्रा र छर्ने विधि
- छर्ने मात्रा: २०–२५ के.ग्रा./हे.
- दूरी:
- लाइन–लाइन: ७५ से.मी.
- बोट–बोट: २५ से.मी.
- रिज प्लान्टिङ विधि उपयुक्त
ब्याडमा मल व्यवस्थापन
- सिफारिस अनुसार मल दिने:
- गोठे मल: १०–१५ टन/हे.
- युरिया: १२०–१५० के.ग्रा./हे.
- DAP: १००–१२० के.ग्रा./हे.
- MOP: ६० के.ग्रा./हे.
डोजो पौष्टिक तत्त्व दिने समय
- DAP र MOP सबै बिऊ राख्दा
- युरिया: ३ किस्तामा
- १/३ → बिउ राख्दा
- १/३ → ३० दिन पछि
- १/३ → ५०–५५ दिन पछि
रोग र किराको नियन्त्रण
- फौजी किरा, डडुवा, तिलकिरा, कर्न रोट, आदि देखिएमा तत्काल जैविक/रासायनिक नियन्त्रण
- बाली सुरक्षाको लागि नियमित निगरानी अनिवार्य
Roguing (रोगिङ)
- फुल्नुअघि, फुल्दा र दाना लाग्दासम्म कम्तीमा ३ पटक असमान, रोगग्रस्त, वा गलत प्रकारका बिरुवाहरू हटाउने
सिंचाइ व्यवस्था
- मकैलाई मुख्यत: ४ चरणमा पानी आवश्यक:
- अंकुरण
- गाभा निकल्ने
- फुल्ने बेलामा
- दाना भरिने बेलामा
कटनी र थ्रेसिङ
- जब मकैको बोक्रा सुक्छ, डाँठ पहेँलो हुन्छ, र दाना कडा हुन्छ → कटनीको उपयुक्त समय
- पुतली (cob) छुट्ट्याउने र राम्रो सुकाउने
सुकाउने र भण्डारण
- १२% भन्दा कम नमीमा सुकाएर एयर टाइट बोरा वा प्लास्टिक ड्रममा राख्ने
- भण्डारण गर्दा नाम र वर्ग छुट्याएर लेबल राख्ने
परीक्षण र प्रमाणीकरण
- राष्ट्रिय बीउ कम्पनी वा प्रमाणन निकायबाट बीउको शुद्धता र अंकुरण परीक्षण गराउनु
- न्यूनतम:
- Germination: ≥ 90%
- Purity: ≥ 98%
उत्पादन क्षमता
- Foundation Seed → ३–४ टन/हे.
- Certified Seed → ४–५ टन/हे.
