अलैँची (Large Cardamom – Amomum subulatum) नेपालको एक प्रमुख नगदे बाली हो, जसको व्यावसायिक खेती विशेषगरी देशका पूर्वी र मध्य पहाडी जिल्लाहरूमा गरिन्छ। नेपालको प्राकृतिक भूगोल र मौसमी अवस्थाले यो बालीको लागि उत्कृष्ट वातावरण प्रदान गरेको छ। अलैँचीले नेपालको कृषिआधारित अर्थतन्त्रमा निरन्तर महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउँदै आएको छ, र यसको निर्यात आयले विदेशी मुद्रा आर्जनमा पनि ठूलो भूमिका खेलेको छ।
उत्पादन अवस्था
नेपालमा अलैँची खेती समुद्री सतहबाट ८०० देखि २१०० मिटर उचाइसम्म गरिन्छ। यो छायाँ मन पराउने बाली हो र मुख्यतः रूखका छायाँमा खेती गरिन्छ।
२०८०/८१ को तथ्याङ्क अनुसार:
- कुल खेती क्षेत्रफल: करिब १७,००० हेक्टर
- कुल उत्पादन: करिब ७,००० मेट्रिक टन
- औसत उत्पादकता: करिब ४०० किग्रा प्रति हेक्टर
मुख्य उत्पादन हुने जिल्लाहरूमा ताप्लेजुङ, इलाम, पाँचथर, सङ्खुवासभा, भोजपुर, धनकुटा, र काभ्रेपलाञ्चोक पर्छन्। अलैँचीले ती क्षेत्रमा किसानहरूको आयको प्रमुख स्रोतको रूपमा काम गरिरहेको छ।
निर्यात अवस्था
नेपालमा उत्पादन भएको अलैँचीको करिब ९०% भन्दा बढी निर्यात गरिन्छ।
२०२२/२३ आर्थिक वर्षको विवरण अनुसार:
- कुल निर्यात मूल्य: करिब ५ अर्ब रुपैयाँ (४० मिलियन अमेरिकी डलर)
- मुख्य निर्यात गन्तव्य: भारत, बंगलादेश, संयुक्त अरब इमिरेट्स (UAE), साउदी अरेबिया, कुवेत
- निर्यात माध्यम: भारतमार्फत पुनःनिर्यात (re-export) प्रायः हुने
हाल नेपाल ठूलो अलैँची उत्पादन गर्ने विश्वको दोस्रो ठूलो देश बनेको छ (भारतपछि)। तर, निर्यात भारतको माध्यमबाट हुने हुँदा “Made in Nepal” भन्ने ब्रान्ड नामले विश्व बजारमा पहिचान नपाएको ठूलो चुनौती हो।
सम्भावना र अवसर
नेपालको अलैँचीको स्वाद, सुगन्ध र गुणस्तरले गर्दा अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा माग उच्च छ। यदि वैज्ञानिक उत्पादन प्रणाली, गुणस्तरीय प्याकेजिङ र सिधा निर्यातको प्रक्रिया सुनिश्चित गरियो भने नेपालले ठूलो आर्थिक लाभ लिनसक्ने सम्भावना छ।
अलैँची खेतीमा सामूहिक सहकारी उत्पादन, स्थानीय प्रशोधन केन्द्रको विकास, र बायोपेस्टिसाइड प्रयोग प्रवर्द्धनजस्ता उपायहरूले दीगो विकासमा टेवा पुर्याउनेछ।
मुख्य चुनौतीहरू
१. रोग तथा कीराको प्रकोप
- Chhirke-furke रोग (Fungal rot), white grub, shoot borer जस्ता समस्याले उत्पादन घटाएको छ।
- यस्ता समस्याले वार्षिक २०–३०% क्षति पुर्याउने गरेको अनुमान छ।
२. जलवायु परिवर्तन
- अत्यधिक वर्षा, असिनापात, असमय बाढी जस्ता मौसमी घटनाहरूले बोट र फुलमा प्रतिकूल असर पारेको छ।
३. मूल्य अस्थिरता
- किसानले सिधा बजार नपाई बिचौलियामार्फत व्यापार गर्नु परेपछि न्यून मूल्यमा बेचनुपर्ने अवस्था आइपर्छ।
४. प्रशोधन र प्याकेजिङ अभाव
- गुणस्तरीय ग्रेडिङ, प्याकिङ र ब्रान्डिङ प्रणालीको कमीका कारण अन्तर्राष्ट्रिय बजारमा प्रतिस्पर्धा गर्न सकिएको छैन।
५. नीतिगत कमजोरी
- बीउको अभाव, किसानमूखी अनुसन्धानको कमी, बीमा र अनुदान नपुगेको, र सिँचाइ संरचनाको कमीजस्ता समस्याले उत्पादनमा असर पुर्याइरहेको छ।
समाधानका उपायहरू
- जैविक प्रविधिमा आधारित रोग–कीरा नियन्त्रण
- जलवायु–स्मार्ट खेती प्रणालीको विकास
- किसान सहकारीमार्फत सिधा निर्यातको प्रवर्द्धन
- अलैँची अनुसन्धान केन्द्रको स्थापना र विस्तार
- गुणस्तरीय ग्रेडिङ र प्याकेजिङ सुविधा स्थापना
- सरकारी तहमा “Nepal Organic Large Cardamom” को ब्रान्डिङ
निष्कर्ष
अलैँची खेती नेपालको आर्थिक दृष्टिकोणले अत्यन्तै सम्भावनायुक्त क्षेत्र हो। यसको दिगो विकासका लागि वैज्ञानिक प्रविधि, सरकारी सहयोग, सशक्त नीति, अन्तर्राष्ट्रिय बजार पहुँच र किसान–केन्द्रित कार्यक्रम आवश्यक छन्। नेपालका अलैँची किसानहरूलाई उचित मूल्य, बजार पहुँच र प्रविधि सुनिश्चित गरिएमा अलैँचीले नेपालको निर्यात क्षेत्रमै क्रान्तिकारी फड्को मार्न सक्छ।
