मकैमा हाईब्रिड बीउ उत्पादन प्रविधि

नेपाल एक कृषि प्रधान राष्ट्र हो जसको अधिकांश जनसंख्या प्रत्यक्ष वा अप्रत्यक्ष रूपमा कृषि पेशामा संलग्न छ। धानपछिको दोस्रो प्रमुख खाद्यान्न बालीको रूपमा मकैको विशेष महत्व रहेको छ। मकै केवल खाद्यान्नको रूपमा मात्र सीमित छैन, पशुपालन, उद्योग, र व्यापारमा समेत यसको प्रयोग महत्त्वपूर्ण रहेको छ। पछिल्लो समय जनसंख्याको वृद्धिका साथै कृषि उत्पादन वृद्धिको माग बढ्दो छ। यस मागलाई पूरा गर्नका लागि उच्च उत्पादन क्षमतायुक्त जातको आवश्यकता पर्दछ, जसका लागि हाईब्रिड बीउ प्रविधि एक उत्कृष्ट विकल्प बनेको छ।

हाईब्रिड बीउ भन्नाले दुई भिन्न वंशीय शुद्ध जात (इनब्रिड लाइन) लाई वैज्ञानिक तरिकाबाट परस्पर संकरण (क्रस) गराई उत्पादन गरिने बीउ हो। यसबाट जन्मिएको सन्तानमा श्रेष्ठ गुणको एकिकृत प्रभाव देखिन्छ जसलाई ‘हेटेरोसिस’ भनिन्छ। यसको परिणामस्वरूप उत्पादन क्षमतामा उल्लेखनीय वृद्धि, रोग प्रतिरोध, वातावरणीय सहनशीलता, र गुणस्तरमा सुधार देखिन्छ।

मकैको हाईब्रिड बीउ उत्पादनमा तीन प्रमुख रेखाहरू प्रयोग गरिन्छः

१. ए रेखा (CMS – लाईन):
यस रेखाले पराग उत्पादन गर्न सक्दैन। यही कारणले यसलाई ‘नपुंसक नर’ पनि भनिन्छ। यसको प्रयोग मुख्यरूपमा बीउ उत्पादनका लागि गरिन्छ।

२. बी रेखा (सहायक रेखा):
बी रेखाले ए रेखाको उस्तै वनौट भए तापनि पराग उत्पादन गर्न सक्छ। बी रेखाको प्रयोग गरेर CMS रेखालाई कायम राख्न सकिन्छ।

३. आर रेखा (पुनर्स्थापक रेखा):
आर रेखाको प्रयोग CMS रेखासँग संकरण गर्दा उत्पन्न सन्तानले फेरि पराग उत्पादन गर्न सक्ने क्षमता प्राप्त गर्छ। यही रेखाबाट उच्च उत्पादन क्षमतायुक्त हाईब्रिड सन्तान प्राप्त हुन्छ।

हाईब्रिड बीउ उत्पादनका लागि उपयुक्त स्थल छनोट गर्न अत्यन्त जरुरी हुन्छः
– खेत अन्य मकै खेतहरूबाट कम्तीमा ४०० मिटर टाढा हुनुपर्छ।
– दोमट वा बलौटे दोमट माटो उपयुक्त मानिन्छ।
– माटोको अम्लीयता ६ देखि ७.५ pH को बीचमा हुनुपर्छ।
– उचाइ १००० देखि १८०० मिटरको क्षेत्र उच्च उत्पादनका लागि अनुकूल हुन्छ।

ए र आर रेखा ४:१ वा ६:२ अनुपातमा रोपिन्छ। बिउ उमारेर प्रत्यक्ष रुपमा खेतमा रोपिन्छ। पङ्क्तिबाट पङ्क्ति ६० सेमी र बोटबाट बोट २५ सेमीको दुरी राखिन्छ। फूल फुल्ने समय (सिङ्क्रोनाइजेसन) दुवै रेखामा मिल्नुपर्छ, त्यसअनुसार रोपाइँको तालिका मिलाइन्छ।

टासल भन्नाले नर फूल हो जसले पराग उत्पादन गर्छ। ए रेखा पराग नफैलाओस् भन्नका लागि यसका सबै बोटबाट टासल हटाइन्छ। टासल हटाउने सबैभन्दा उपयुक्त समय बिहान ८–११ बजेको बीचमा हो। हरेक दिन टासल निरीक्षण गरिन्छ र परिपक्व टासल हटाइन्छ। यदि टासल राम्रोसँग नहटाइएमा शुद्धता घट्न सक्छ।

आर रेखाबाट पराग सङ्कलन गरिन्छ। परागलाई ए रेखाको ‘सिल्क’ (नारी भाग) मा राखिन्छ। यो कार्य धेरै पटक दोहोर्याउनु उत्पादनको गुणस्तरका लागि लाभदायक हुन्छ। यो कार्य अत्यन्त सावधानीका साथ गरिनुपर्छ ताकि शुद्धता कायम रहोस्।

रोपाइँपूर्व गोठेको मल राखिन्छ (२०–२५ टन प्रति हेक्टर)। रासायनिक मलहरूमा नाइट्रोजन, फस्फोरस र पोटास सन्तुलित रूपमा प्रयोग गरिन्छ। खेत सिँचाइको राम्रो व्यवस्था गर्नुपर्छ, विशेष गरी फूल्ने र बाला बन्ने समयमा।

कटुवा कीरा, छेपारो, भुण्डी, आदि कीराहरूको रोकथामका लागि जैविक वा आवश्यकता अनुसार रासायनिक औषधिको प्रयोग गर्नुपर्छ। पात झुल्ने, घुन लाग्ने, पहेंलोपन आदि रोगहरूको पहिचान गरी समयमै उपचार गर्नुपर्छ।

जब मकैको बालामा रहेको दाना ३०–३५% नमीमा पुग्छ, त्यतिबेला संकलन गरिन्छ। बालालाई राम्ररी सुकाएर नमी १२–१३% मा ल्याइन्छ। हावापानी अनुकूल भएमा १०–१५ दिनभित्र सुकाउने काम सकिन्छ। बीउ छुट्याउने बेला A र R लाइनको मकै हटाउनुपर्छ।

बीउको गुणस्तर परीक्षण अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छ:
– अंकुरण परीक्षण (Germination): ८५% भन्दा बढी हुनु जरुरी छ।
– शुद्धता परीक्षण (Purity): बाह्य मिलावट तथा अरू जातको बीउ मिसिएको छैन भन्ने सुनिश्चित गरिन्छ।
– नमी परीक्षण: सुरक्षित भण्डारणका लागि १२% भन्दा कम नमी आवश्यक हुन्छ।

सुकाएका बीउलाई सफा बोरा वा प्लास्टिकका बट्टामा राखिन्छ। बोरा बन्द गर्दै गर्दा उत्पादन मिति, बीउको नाम, आदि जानकारी अंकित गरिन्छ। चिसो, सुक्खा र अँध्यारो ठाउँमा भण्डारण गर्नुपर्छ।

समस्या र चुनौतीहरू:
– फूल्ने समय नमिल्दा संकरण असफल हुन्छ।
– टासल हटाउने क्रममा मानवीय गल्तीले बीउ शुद्धता घटाउँछ।
– वातावरणीय प्रतिकूलताले पराग संयोजनमा समस्या आउँछ।
– प्रशिक्षित जनशक्ति अभाव, अव्यवस्थित उत्पादन स्थल, र प्रविधिको पहुँच अभाव।

समाधान:
– कृषकहरूलाई तालिम र सचेतना प्रदान गर्नु।
– उच्च प्रविधियुक्त क्षेत्र छनोट गर्दै उत्पादन गर्न प्रोत्साहन गर्नु।
– सरकारी र गैरसरकारी निकायको सहकार्यमा बीउ उत्पादन केन्द्र विस्तार गर्नु।
– स्थानीय अनुकूल जातको विकास र प्रवर्धन गर्नु।

निष्कर्ष:
मकैमा हाईब्रिड बीउ उत्पादन प्रविधि कृषि क्षेत्रमा उत्पादन वृद्धि, खाद्य सुरक्षामा योगदान र कृषकको जीवनस्तर सुधार गर्ने एक वैज्ञानिक विधि हो। यसको सफल कार्यान्वयनका लागि वैज्ञानिक समझदारी, तालिमप्राप्त जनशक्ति, र व्यवस्थित व्यवस्थापन अनिवार्य हुन्छ। सरकार तथा निजी क्षेत्रले सहकार्य गर्दै यो प्रविधिको विस्तार गर्‍यो भने नेपाल मकै उत्पादनमा आत्मनिर्भर बन्ने निश्चित छ।