बीउ के हो?
बीउ भन्नाले भ्रूण भएको परिपक्व अण्डाशयलाई जनाइन्छ, जुन वैज्ञानिक कृषि प्रणालीको आधार हो। बीउ खेतीको सुरुवात मात्र होइन, यो अन्य कृषि इनपुटहरूलाई प्रभावकारी बनाउने मुख्य आधार पनि हो।
बीउ प्रमाणीकरण के हो?
बीउ प्रमाणीकरण भन्नाले बीउको गुणस्तर सुनिश्चित गर्ने कानुनी प्रक्रिया हो जसले कृषकलाई राम्रो, सुद्ध र उन्नत जातको बीउ सहजै उपलब्ध गराउने उद्देश्य राख्दछ।
नेपालमा यो प्रक्रिया गहुँ खेती बाट सुरु गरिएको हो। अहिलेको अवस्थामा प्रमाणीकरण कार्यको मूल जिम्मेवारी बीउ गुण नियन्त्रण केन्द्र (SQCC) ले लिएको छ, जुन कृषि तथा पशुपन्छी विकास मन्त्रालय अन्तर्गत पर्दछ। यसका साथै क्षेत्रीय बीउ परीक्षण प्रयोगशालाहरूले पनि प्रमाणीकरणको काममा सहयोग पुर्याउँछन्।
नेपालले ‘राष्ट्रिय बीउ दृष्टिकोण २०१३–२०२५’ लाई अवलम्बन गर्दै समग्र बीउ विकासमा कार्य गरिरहेको छ। बीउ प्रमाणीकरणको सन्दर्भमा, बीउलाई दर्ता गरी, प्रजातिको नाम (लाटिन तथा नेपाली), संकलन मिति, संकलन स्थान (जिल्ला, प्रदेश आदि) जस्ता विवरण अनिवार्य रूपमा टिपोट गरिन्छ।
बीउ प्रमाणीकरणको प्रक्रिया
१. दर्ता प्रक्रिया
प्रमाणित बीउ उत्पादकले सम्बन्धित प्रमाणीकरण निकायमा व्यक्तिगत विवरण र उद्देश्य उल्लेख गर्दै आवेदन दिनुपर्छ।
२. अनुमोदन पश्चात बीउ वितरण
आवेदन स्वीकृत भएपछि शुद्ध तथा सुद्ध ब्रीडर बीउ र आवश्यक परामर्श/सहायता उपलब्ध गराइन्छ।
३. बीउको प्रशोधन
प्राप्त बीउलाई अलग राखिएको खेतमा रोपेर कुनै बाह्य प्रदूषण हुन नदिइएको सुनिश्चित गरिन्छ। रोपाइको विवरण तयार गरि सम्बन्धित कार्यालयमा पठाइन्छ।
४. क्षेत्र निरीक्षण
निरीक्षकले खेतमा विभिन्न चरणहरू (अङ्कुरण, फूलफूल, फल लाग्ने, परिपक्वता आदि) मा निरीक्षण गरी बीउको शुद्धता तथा स्वास्थ्यको मूल्याङ्कन गर्छन्।
५. प्रमाणिकरण र ट्यागिङ
यदि सबै मापदण्ड पूरा भएमा, बीउलाई सङ्कलन गरी आवश्यक विवरण (उत्पादकको नाम, प्रजाति, संकलन मिति, माटो/जलवायु अवस्था आदि) सहित ट्याग गरेर भण्डारण वा वितरण गरिन्छ।
प्रमाणीकरण प्रणालीको मुख्य उद्देश्यहरू
- उत्कृष्ट जातको बीउको विस्तार
- नयाँ जातको पहिचान र द्रुत प्रशारण
- ‘बीउ गुणोत्तर अनुपात (SMR)’ अनुसार उत्पादन — (SMR भन्नाले एक बीउबाट कति बीउ उत्पादन हुन्छ भन्ने जनाइन्छ)
बीउका किसिमहरू
१. ब्रीडर बीउ (Breeder Seed)
ब्रीडर बीउ वैज्ञानिकद्वारा प्रत्यक्ष नियन्त्रणमा उत्पादित बीउ हो, जुन अत्यन्त सुद्ध र सीमित मात्रामा उत्पादन गरिन्छ। यसमा कुनै प्रदूषण हुन दिइँदैन।
🔖 पहिचान रंग: सुनौलो पहेँलो
२. फाउन्डेशन बीउ (Foundation Seed)
यो ब्रीडर बीउको सन्तान हो। प्रमाणित निकायको निगरानीमा उत्पादन हुन्छ। ब्रीडर बीउभन्दा थोरै बढी मात्रामा उत्पादन गरिन्छ।
🔖 पहिचान रंग: सेतो
३. प्रमाणित बीउ (Certified Seed)
यो फाउन्डेशन बीउको सन्तान हो, जुन व्यावसायिक खेतीको लागि किसानहरूमाझ वितरण गरिन्छ। ठूलो मात्रामा उत्पादन हुन्छ।
🔖 पहिचान रंग: निलो
यसको दुई उपश्रेणी हुन्छन्:
- Certified Seed I
- Certified Seed II
बीउ प्रमाणीकरणको महत्व
१. किसानमाझ गुणस्तरीय र सुद्ध बीउको सुनिश्चितता
२. अंकुरण, जीवशक्ति, शुद्धता आदिको मापदण्ड पूरा
३. उत्पादन लक्ष्य पुरा गर्न सहयोग
४. उपज वृद्धि, रोग र खडेरी प्रतिरोधी क्षमता
५. आमाको बीउको गुणस्तर बुझ्न सहयोग
